Zondagmorgen

De jaarlijks terugkerende liturgie is een verborgen hoeksteen van onze beschaving. We zijn ervan vervreemd maar het is een wonderlijk gegeven: de beleving van de verschillende "missen" en hun geloofsinhouden doorheen het kerkelijk jaar. Ik herkende in Willem Jan Ottens boek ‘Zondagmorgen’ mijn eigen vreugde van de feestdagen. De auteur merkt op dat het woord geluk nauwelijks in de zondagsliturgie voorkomt. Het gaat vaak wel over vrede, vreugde, vergeving, verzoening maar niet over ‘geluk’ dat in onze hedendaagse cultuur zo centraal staat. Geluk staat wellicht te dicht bij het Romeinse fortuna dat vooral op werelds geluk wijst. Hemels geluk wordt met het woord zaligheid beschreven.

Het christendom zit vol ongerijmdheden die je niet vanaf dag één begrijpt. Wie in de wekelijkse geloofspraktijk staat, kweekt zich ‘symboolbewuste spieren’, een soort ontvankelijkheid voor beeldspraak of ook een aanvoelen van werkelijkheden die alleen met merkwaardige symbolen te duiden zijn. Onze Zeitgeist heeft de geloofspraktijk afgezworen en betaalt daarvoor de prijs van een sentimentalisering en therapeutisering bij alle nodige verwerking van gevoelens.

Dit boek toont ook goed aan dat geloofspraktijk niet zomaar een gevolg is van een eigengereide beslissing om te geloven. Omgekeerd ontstaat het geloof net door een overgave aan de praktijk van het geloven en die praktijk is dan toch vooral gericht op de navolging van Christus hoe ongehoord dat vandaag ook mag zijn. Het vergt een beetje genade om dat te kunnen navoltrekken. (‘Nachvollziehen’ bestaat helaas nog niet in het Nederlands, maar ik wil hier wel een poging wagen om dat euvel te verhelpen.)

Overigens ben ik van mening dat de zondagsrust in ere gehouden moet worden.

Rechtsspraak versus Vox Populi

De afbraak van het gezag treft niet alleen onze politieke wereld. Alle instellingen die op gezag gebouwd zijn, hebben te lijden onder het populisme. In onze rechtsspraak uit zich dat vooral op twee manieren.

Ten eerste, voor de uitvoering van rechtsspraak zien we meer en meer virtuele schandpalen en lynchpartijen opduiken. Wordt iemand verdacht van een misdrijf dan blijft voor de juridische wereld zijn vermoeden van onschuld staande. Maar in de wereld van de sociale media is dat niet zo. Na de uitvoering van rechtsspraak zien we dat vonnissen van rechters aangevallen worden onder andere door influencers. Laatstgenoemden beroepen zich dan op de vrijheid van meningsuiting maar in werkelijkheid heeft dit alles te maken met narcisme, populisme en de weigering om een hoger gezag te aanvaarden. Nu verandert dat theoretisch niets aan de werking van de rechtbanken. Maar de druk van pers en media kan tegenwoordig ongezien groot worden en het risico bestaat dat magistraten op die manier ook de wind van voren gaan krijgen van confraters die niet noodzakelijk immuun zijn voor stemmingmakerij in de media.

Gezag komt voort uit een betere kennis van het recht en een betere kennis van de individuele rechtszaak. Daarvoor zijn er rechters en rechtbanken, maar influencers reageren op basis van oppervlakkige kennis en buikgevoelens. Ze zijn dus niet in staat om vonnissen van rechters te evalueren.

Tenslotte zien we de vox populi ook opduiken in de allerhoogste juridische organisaties. In de Verenigde Staten van Amerika leidt het zelfs tot polarisatie in het Hooggerechtshof waar bepaalde rechters aangesteld werden om de belangen van de president te verdedigen. Montesquieu draait zich om in zijn graf.

Laten we hopen en vertrouwen dat de juridische wereld zich aanpast aan de moderniteit zonder haar fundamentele rechtsbeginselen prijs te geven. Ik verwijs naar mijn blogs de afbraak van het gezag, wij denken wat u zegt en Failed State.

Foto: (sokkel) bas-reliëf van het Salomonsoordeel, stadhuis van Leuven 2024 ©Wim Lahaye

Rerum Artificialum Intelligentium

Het christendom is niet zomaar een godsdienst. Het is een revolutionaire beweging. Paus Leo XIV wees er ook al op dat ons rechtvaardigheidsgevoel ons geloof voorafgaat. Heiligheid kan niet zonder rechtvaardigheid. Onze wereld verdient beter dan Gaza, Oekraïne en Soedan. De Kerk kiest de zijde van de verdrukten.

Dat is ook de reden geweest waarom de Romeinse keizers (Nero, Decius, Diocletianus …) de eerste christenen zo zwaar vervolgden. Maar het is ook de bron van het succes van de Kerk. Het bloed van de martelaren liet paradoxaal de beweging spectaculair groeien. De relieken ondersteunden in de middeleeuwen de marketing van kerk en stad. De Kerk kwam in een establishment-rol, zodat de algemene bekommernis over sociale verdrukking enigszins achteruitging. De bekommernis leefde wel verder op lokaal vlak waar gasthuizen in steden de eerste vormen van sociale zekerheid begonnen te organiseren. Het waren mensen als Adolf Daens, Leo XIII en Edward Poppe die inzagen dat de kerk haar sociale rol versterkt moest opnemen in het industrieel tijdperk.

Edward Poppe is misschien minder bekend. Hij was een priester uit Temse die de sociale leer van de Kerk zeer ter harte nam. Zijn heilig vuur moet grote indruk gemaakt hebben bij zijn tijdgenoten. We gedenken hem jaarlijks op 10 juni.

Zijn we nu in een nieuwe verdrukking beland of moeten we eerder spreken over een collectieve waanzin? Ten eerste komen we tot een steeds grotere inkomensongelijkheid. Dat heeft te maken met onze schijn-meritocratie, een collectieve cultuur van dwang, gierigheid en hyperactiviteit waarin er nooit genoeg is voor iedereen. Aan de basis daarvan liggen reusachtige cohorten van academisch geschoolden die hun behaalde graad beschouwen als een opstap naar persoonlijk succes en niet als een oproep tot dienstbaarheid aan de maatschappij. Ten tweede, als gevolg van het eerste, zien we een enorme kaalslag ontstaan met grote ecologische gevolgen. En tenslotte vinden we ook verdrukking in nieuwe vreemdsoortige vormen: mentale verdrukking in bedrijven en zelfverdrukking tot burn-out bij medewerkers.

Het heilige dat we vroeger vereerden, keren we de rug toe en we staren nu met open mond naar luidruchtige miljardairs. Het zijn allemaal gevolgen van onze afgoderij aan de Mammon. We onthouden erkenning aan wie het eigenlijk wel verdient en we verlenen erkenning aan wie het niet verdient.

Recent is er ook de ontmenselijking door artificiële intelligentie: het onethisch en onoordeelkundig omgaan met artificiële intelligentie. Het verspillen van gigantische hoeveelheden aan kostbare hulpmiddelen: apparatuur, energie en menselijke tijd, en dat louter voor kleinmoedig vertier in de sociale media. Deskundigheid wordt ontmenselijkt tot een vraag en antwoordspel tussen dwazen en machines. De nieuwe Grote Verdrukking is er al.

Ik verwijs ook naar mijn blog: De diepe kloof tussen waarde en waardering.

Foto: Interieur van Antonio Gaudi's Sagrada Familia kerk in Barcelona
- Image by Кирилл Соболев from Pixabay 

Pleidooi voor een kerktorenmentaliteit

In mijn voorbije zestig levensjaren mocht ik inwoner zijn van Leuven, Heverlee, Antwerpen, Hoboken, Berchem in Luxemburg en weer Heverlee. Na elke verhuis ga je spontaan weer een klein netwerkje van bekenden uitbouwen, en na enkele jaren krijg je ook een gevoel van verbondenheid met je omgeving. Het was mijn grootoom in Hoboken die me erop wees: "Het leren kennen en verbonden zijn met mensen uit je buurt is een bron van geluk".

In onze niet-samenleving leggen we nogal eens de nadruk op de ongemakken door mensen uit de buurt: lawaai, vervuiling en onveiligheid, maar dat komt omdat we geen tijd willen maken om mensen uit de buurt te leren kennen, laat staan om te overleggen wat er beter kan. Het doet soms pijn als mensen uit je buurt zich onverschillig tonen voor de initiatieven die je daar neemt.

Je mag het niet op nuttigheid beoordelen, maar in tijden van oorlog maakt een netwerk van buren het verschil tussen leven en dood. Verre dure vrienden kunnen dan niet meer helpen. Het is de onderlinge solidariteit tussen buren die dan de veerkracht van de lokale gemeenschap bepaalt. 

In vredestijd is de mate waarin je mensen kent uit de buurt een goede graadmeter voor je persoonlijk geluk. Ken je de mensen wat langer, kan je je ook beter inleven in het wel en wee dat zij kennen. Zo kunnen ook zij met jou mee-leven. Soms worden het vrienden voor het leven.

Laten we dus inspanningen doen om de mensen onder onze kerktoren beter te leren kennen en om onze contacten met de buurt te verscherpen waar dat kan. Het creëert een vreemde verbondenheid met mensen, gebeurtenissen, tradities, gebouwen en landschappen. Hoe ouder je wordt, hoe meer je inziet dat jouw plek heilig is. 

Dit klein pleidooi naar aanleiding van Burendag 2025. Ik verwijs ook naar mijn blog Het geluk van je buurt.

Foto: Sint-Lambertuskerk Heverlee met dank aan ©Gregory Michiels via Leuven KIJKEN EN ZIEN Fotografie

Oorlog, hoe lang nog?

Het gebeurt maar zelden dat een boek je mening verandert. Dat kan met dit boek van Gerard Bodifée toch wel gebeuren. "Si vis pacem, para bellum." Als je vrede wil, bereid dan de oorlog voor. Vertrekkend van deze leuze, ging ik er toch van uit dat er goede redenen konden zijn om oorlog te voeren, tenminste, als alle diplomatieke pistes grondig uitgeprobeerd werden. Maar als je er goed over nadenkt, is het kwaad dat oorlog veroorzaakt steeds erger dan het kwaad dat dergelijke oorlog probeert te bestrijden. Oorlog beginnen is altijd een zwaktebod van de ergste soort. In de praktijk verliezen beide partijen.

Het recht op zelfverdediging van staten mag geen voorrang hebben op het recht op zelfverdediging van individuen. Staten hebben geen ziel en gewetensbezwaarden hebben gelijk. Een meer algemeen argument tegen oorlog is dat je niet weet wie er zal winnen, tenzij achteraf. Meestal wint de sterkste. De sterkste is niet noodzakelijk degene die moreel gelijk heeft. Daarom is het ook wijs de raad van Sun Tzu in acht te nemen en geen oorlog te beginnen als je niet absoluut zeker bent dat je kan winnen, zelfs als je denkt het moreel gelijk aan je kant te hebben.

De auteur wijst ook op de enorme schade die hedendaagse oorlogen aanrichten, niet in het minst ook de schade aangericht door productie en installatie van landmijnen in oorlogsgebieden die honderd jaar na de feiten nog slachtoffers blijven maken.

Toch blijven er na het lezen van dit boek een aantal vragen hangen. Hoe kan je ervoor zorgen dat je toch gevreesd wordt door degenen die een begerig oogje op je rijkdom laten vallen? Een wapenarsenaal opbouwen wordt vandaag als noodzakelijk gezien. Maar als je vijand weet dat je het als volmaakte pacifist nooit zal gebruiken, heeft dat wapenarsenaal ook geen afschrikwekkend effect. Misschien moet de burgerbevolking beter getraind worden in vreedzaam verzet en intelligente weerbaarheid, wat dat ook precies moge betekenen. 

Ter voorkoming van oorlogen moeten we vooral inspanningen doen om ons vijandsbeeld eerder te nuanceren dan te simplificeren. We moeten steeds overtuigd blijven van de onschuld van burgers ook als zij door slechte leiders bestuurd worden. Laten we dus niet meegaan in onze eigen oorlogspropaganda. Dat geldt voor Russen en Oekraïners, Palestijnen en Israëli’s, voor Amerikanen en voor Iraniërs.

Ik verwijs ook naar mijn blog History Class Revisited en Zin en onzin van collectieve schuldbelijdenissen. 

Een ander zeer lezenswaardig boek van Gerard Bodifée is God en het gesteente.

Onverstoorbaar doorzetten

We leven in een merkwaardige tijd. Leugens worden toegejuicht en verspreid en de waarheid wordt gefluisterd in een sfeer van schaamte. Boosheid wordt als een teken van sterkte beschouwd en goedheid als een teken van zwakte. Veronderstel dat je je hele leven gewijd hebt aan het diversiteits-beleid in een onderneming. Dan kan je nieuwe baas je al vertellen dat je mag stoppen. Impliciet kan hij ook zeggen dat al wat je tot dusver gedaan hebt, schadelijk was voor de maatschappij. Je was er dus beter niet geweest. Akkoord, het is in Europa nog niet zo erg. In de Verenigde Staten kan het gebeuren. Maar wie de tekenen van de tijd verstaat, weet dat ook dit voorbij gaat. De hansworsten van deze tijd bereiden hun eigen ondergang voor. Je moet gewoon onverstoorbaar doorzetten, alsof de bevrijding er al is.

De evangelist Johannes kan ons daartoe inspireren. Hij leefde ook in zo'n bizarre tijd. De tempel van Jeruzalem was pas verwoest (rond 70 nC). Vanop het eiland Patmos schrijft hij aan zijn vrienden: “Ik ben uw deelgenoot in de Verdrukking en in het Koningschap en de Verwachting van Jezus. Voor Johannes is het koningschap van Jezus er al, want Hij heeft het zelf uitgeroepen bij Pontius Pilatus. Het is nog juist even wachten op zijn definitieve terugkeer op aarde. Johannes voelt zich gesterkt in zijn overtuiging door een mystieke ontmoeting met iemand die hem zei: “Vrees niet. Ik ben het.” Het is een ontmoeting waarin hij opgeroepen wordt om alles neer te schrijven, een activiteit waarin hij onvermoeibaar en onverstoorbaar doorzet.

Volgens de legende hebben zijn vijanden hem bij de Latijnse stadspoort van Rome nog in een ketel olie gekookt. Met de steun van de Allerhoogste zou hij het warme bad overleefd hebben. Hij mocht daarna onverstoorbaar verder gaan met schrijven tot in zijn oude dag, omdat zijn beste vriend dat zo wou. Het was een relatief zalig levenseinde als je vergelijkt met dat van de andere apostelen.

Inspiratie uit de column Europa moet koelbloedig blijven van Lien Verpoest in de Standaard 25/4/2025.

Foto 1: Sint-Jan-in-de-olie, houtsnijwerk van het atelier van Jan Borreman, St.-Pieterskerk Leuven 2024©Wim Lahaye
Foto 2: Toegeschreven begraafplaats van de H. Johannes te Efeze, Turkije 1989©Wim Lahaye

Vrijheid geven en vrijheid nemen

In de lessen voor de 21e eeuw leerden we dit jaar over innovatiemanagement het volgende: je behaalt de beste resultaten met gesubsidieerde innovatie als je de actoren op het terrein, in dit geval de academici, de volledige vrijheid laat om de thema's van de innovatie te bepalen. De onderzoekers zijn zich voldoende bewust van hun maatschappelijke rol. Ze zijn zelf perfect in staat om goede thema's te selecteren die zowel maatschappelijk relevant als technologisch uitdagend en haalbaar zijn.

Je moet dus vrijheid kunnen geven maar je moet ook vrijheid kunnen nemen. In het geval van innovatiemanagement betekent dat dat de onderzoekers ook de vrijheid moeten nemen om nieuwe thema's te definiëren en uit te werken. Het vergt vertrouwen tussen vrijheid-gever en vrijheid-nemer.

We hebben soms meer vrijheid dan we denken. We zijn het zo gewend om voor centen gezegd te krijgen wat we moeten doen dat we onvoldoende beseffen dat we een heel eigen weg zouden kunnen gaan. De universiteit van Harvard gaf het goede voorbeeld door de eigen academische vrijheid te verkiezen boven elke politieke bemoeienis. Het is niet zo dat dergelijke keuze geen consequenties met zich meebrengt, maar wie denkt op langere termijn, verkiest gewoonlijk de vrijheid en krijgt -op lange termijn- gelijk.

Het doet allemaal een beetje denken aan het lijdensverhaal volgens Johannes waar Jezus Christus tegenover Pontius Pilatus staat. Pilatus vraagt Hem: “Weet Ge dan niet dat ik de macht heb om U vrij te spreken, maar ook de macht heb om U te kruisigen?”. Maar Jezus neemt zijn vrijheid en verklaart dat Pilatus volstrekt geen enkele macht over Hem zou kunnen uitoefenen als die macht hem niet van hogerhand gegeven zou zijn. Hij tart het gezag en neemt de vrijheid om koning te zijn. Hij is het nog altijd.

Paus Franciscus I werd gisteren opgenomen in het huis van de Vader, zoals ze dat in het Vaticaan zo mooi kunnen zeggen. Hij heeft in zijn pontificaat ook heel wat vrijheid genomen, bijvoorbeeld door de synodale weg te proberen gaan. Het kan ons iets leren. Als we vrijheid krijgen, is het belangrijk dat we ze ook nemen en uitoefenen, anders is het spoedig voorbij met de vrijheid. Laten we dus zoveel mogelijk gebruik maken van onze vrijheid opdat ze zou kunnen blijven bestaan.

Ik verwijs ook naar mijn blog: Vrijheid en bevrijding.

Image by liliy2025 from Pixabay