Het gaat allang niet meer over opinies

Onlangs maakten we ons zorgen over de polarisering in de pers en in de sociale media, omdat er bij de opinievorming zo weinig naar waarheid gezocht werd. De steriele loopgravenoorlog die we nu hebben tussen links en rechts wordt vooral aangedreven door profileringsdrang en de afkeer van ongemakkelijke waarheden. Maar ook het woord opinievorming blijkt niet helemaal van toepassing te zijn.

Het gaat immers allang niet meer over opinies, maar over tribale buikgevoelens. Mijn rechtse vrienden beweren de volgende “persoonlijke meningen” te hebben, maar bij verdere analyse gaat het eerder om voorgekookte standpunten die een soort eenheidsworst vormen binnen de loopgraaf van rechts, resp. links. 1) Onze veiligheid is belangrijker dan die van de immigranten. 2) De Palestijnen hebben hun lot verdiend. 3) Jagen op dieren is OK. 4) De klimaatverandering is een hoax. 5) Kernenergie is goed en windmolens zijn slecht. 6) Oldtimers zijn leuk. 7) Vegetariërs hebben geen smaak. 8) Vaccinatiecampagnes zijn betuttelend. 9) De vakbond is er voor het profitariaat. (In punt 6 kan ik me nog terugvinden.)

Mijn linkse vrienden beweren net het omgekeerde. U ziet dat vele van deze standpunten ogenschijnlijk weinig of niets met elkaar te maken hebben. En toch hebben links en rechts een eigen set van opinies in al deze domeinen. (Er is natuurlijk wel een onderliggend verband, namelijk wiens belangen je prioritair ter harte neemt: die van de sterkeren of die van de zwakkeren.) Wat we dus in de sociale media lezen, zijn vaak niet de individuele opinies van de personen die ze uitdragen, maar wel de tribale buikgevoelens die zij hebben als zij zich tot het linkse of het rechtse collectief bekennen.

Wat heeft het dan eigenlijk nog voor zin om voor vrijheid van meningsuiting op te komen? Wat er in werkelijkheid gebeurt, is dat links en rechts elkaar de neergang van het Avondland verwijten. En dat terwijl die neergang alleen om te keren is door gezamenlijk te werken aan een heropbouw van onze welvaart. Wederzijdse verwijten vanuit gebetonneerde standpunten hinderen ons in de nuance en in de samenwerking. In steeds meer landen kunnen de regeringen niet meer standhouden. Ik verwijs ook naar mijn blog The Re-emergence of the West. 

Foto: Dubai 2025 ©Patricia Deneffe

De blokhut met het hoefijzer

Er bestaat een anekdote over Niels Bohr dat hij een collega* ontving in zijn blokhut aan de Deense kust. De collega bezoeker merkte op dat Niels Bohr een hoefijzer aangebracht had in de blokhut als talisman – geluksbrenger. Hij vroeg aan Bohr of die zelf als geleerde wel kon geloven dat zijn hoefijzer geluk kon brengen. Niels Bohr zou daarop geantwoord hebben: “Ik geloof het niet, maar ze vertellen me dat het geluk brengt, zelfs als je het niet gelooft”.

Deze anekdote zegt veel over wat geloof is. Geloof is geen wetenschappelijke zekerheid, geen perfecte controle. Geloof is eerder een nederige houding van overgave. Het is erkennen dat anderen meer zouden kunnen weten over het thema, iets wat ons in deze tijd niet zo goed ligt. Het is alle zekerheid loslaten, de waarheid open laten en in vertrouwen op anderen open staan voor het mogelijk positieve effect van je geloofspraktijk.

Dat betekent niet dat we alles kunnen geloven. Er moet minstens vertrouwen zijn dat ons geloof en onze geloofspraktijk goed en gezond voor ons zijn. En dat vertrouwen kan alleen groeien met de hulp van liefdevolle medemensen die in datzelfde geloof zijn opgegroeid. Er moet ook respect zijn voor het geloof van anderen.

Ik verwijs naar mijn blog Groter dan mijn geloof en naar Belief Creates the Actual Fact.

(*) Wellicht niet Albert Einstein. De frequente wetenschappelijke dialogen tussen beiden hebben Einstein als bezoeker gesuggereerd, maar dat is dus een apocrief (=‘broodje aap’) verhaal.

Afbeelding van Andrea Schmidt via Pixabay

Wee de zelfverzekerden

In de eerste lezing van vorige zondag wist de profeet Amos te vertellen: “Wee, de zorgelozen in Sion, de zelfverzekerden op Samaria’s berg.” Het is een terechtwijzing aan wie geen oog heeft voor het leed van anderen en een troost voor degenen die onder hoogmoed en egoïsme te lijden hebben. Maar wat als de verhoopte dag van gerechtigheid nog niet gekomen is?

In het christendom is de dood het finale keerpunt. We krijgen al een voorproefje voor de novembermaand. De eersten zullen de laatsten zijn en de laatsten de eersten. De zelfverzekerden worden vernederd en de nederigen van hart zullen het koninkrijk van God binnengaan. De christelijke gedachte is dus dubbel. Het is zeker een waarschuwing aan de hoogmoedigen (of "zelfverzekerden", het woord arrogant komt weinig of niet voor in Bijbelvertalingen): bekeer u! Maar zullen die wel luisteren als ze zo hoogmoedig zijn?

Anderzijds is het een troost voor degenen die onder die hoogmoed lijden. Na de dood zal het helemaal anders zijn. Toch kan het niet de bedoeling zijn dat de nederigen dan triomferen over de hoogmoedigen, want dat zou niet erg nederig zijn. Wellicht dienen de troostende woorden van Amos vooral om de nederige gemotiveerd te houden en om de nederigheid op aarde te blijven cultiveren.

Daar zit natuurlijk een gevaar in. Het gevaar dat de nederigen het onrecht in dit tranendal aanvaarden, en dus in dit leven niet in opstand komen tegen de hoogmoedigen. Is het christendom de tegenpool van een meer fanatiek zelotisme dat het onrecht -op aarde- uit de wereld zou kunnen helpen, tenminste als de nederigen sterk genoeg zijn om met wereldlijke middelen en met vereende krachten hun juk af te werpen? Wellicht kunnen de hoogmoedigen de christelijke leer misbruiken om de nederigen onder de knoet te houden, ook al is dat duidelijk niet datgene waar Christus de mensheid toe oproept. 

Met Christus, Mozes en de profeten zijn we ten minste gewaarschuwd. Memento mori. Gedenk dat je zal sterven. Het is een boodschap aan iedereen. Wie leeft met de dood voor ogen, is vanzelf een beetje nederiger van hart.

Ik verwijs ook naar mijn blog over christendom en zelfverloochening.

Afbeelding: Joos van Cleve, De H. Hiëronymus in zijn studeerkamer, Stadsmuseum van Luxemburg

Want bij u is vergeving

Vergeving of vergiffenis is een van de mooiste aanbiedingen in de product portfolio van het christendom. Voor gelovigen is het een van de grootste gaven van God. Vergeving laat toe het kwaad achter zich te laten en het met hernieuwde moed anders te gaan doen. Om vergeving te (h)erkennen, moet je ook fout kunnen erkennen, en dat is meestal de moeilijkste stap zowel bij de dader als bij het slachtoffer. Een fout tegen de mens is vaak ook een fout tegen God en vice versa, maar soms heeft God een ander idee van wat fout eigenlijk is. We noemen een fout in de ogen van God een zonde.

Toen de mens nog in God geloofde, zocht hij naar een manier om van zijn zonde verlost te raken. De rooms-katholieke kerk had daar een geniale oplossing voor bedacht: het sacrament van de biecht. Daarmee was meteen erkend dat vergeving en verzoening zo belangrijk waren dat ze de status van sacrament mochten krijgen. De protestantse kerken hadden het moeilijk met de biecht en vonden de rechtvaardiging uit, maar dat maakte ze niet minder vrij van schuldbesef of zondebesef, integendeel.

Ook vandaag bestaat er nog een groot zondebesef, maar dan vooral in verband met de zonden van anderen. De sociale media smullen ervan. Als een BV te diep in het glas of nog beter in iemands boezem kijkt, kan hem dat een quasi onophoudelijke regen van beschimpingen opleveren. Het is merkwaardig hoeveel mensen zich dan geroepen voelen haatmail te sturen als waren zij God zelf, opperrechter van het heelal. “Iudex ergo cum sedebit, quidquid latet, apparebit”. “Wanneer de rechter dan zal neerzitten, zal alles wat verborgen is, tevoorschijn komen.“ Een nieuwe trend is de publieke schuldbelijdenis, ook al is die nooit onmiddellijk voldoening schenkend.

Gelukkig heelt de tijd alle wonden. Het lijkt wel zo dat de vergeving zich ook in de seculiere wereld een weg baant. En met de waan van de dag verandert ook de perceptie van schuld, zodat je steeds een comeback kan maken, als BV, als politicus, of als andere drager van schuld.

Vergeving en verzoening behoren met vrede en vreugde tot de grote V’s van de zondagmorgen. Ik verwijs ook naar mijn blog: Iedere heilige heeft een verleden, iedere zondaar een toekomst en naar Zin en onzin van publieke schuldbelijdenissen.

Afbeelding: Sint-Kornelius (schonk vergiffenis aan de Lapsi, de afvalligen van de Kerk) te Kornelimunster bij Aken 2025 ©Wim Lahaye

De afkeer van ongemakkelijke waarheden

Na de profileringsdrang van vorige week, vormt de afkeer van ongemakkelijke waarheden de belangrijkste drijfveer om ‘ophefmakende revelaties’, zeg maar fake news of manifeste onwaarheden de wereld in te sturen. Het meest bekende voorbeeld is de wetenschappelijk aangetoonde klimaatverandering door menselijke activiteit, die nog steeds door klimaatontkenners bestreden wordt.

Klimaatontkenning verloopt volgens een perverse en kromme vorm van contrapositie logica. Als de klimaatverandering waar is (stelling A), dan moeten we met zijn allen onze levensstijl aanpassen (implicatie B). Maar ik wil mijn levensstijl helemaal niet aanpassen. Ik verwerp implicatie B, dus mag stelling A niet waar zijn. “De hele klimaatzooi is bedacht door linkse rakkers.” vervangt de ongemakkelijke waarheid van de klimaatverandering door een gemakkelijke leugen die me toelaat comfortabel te leven.

Deze redeneringen gaan heel ver. Ik wil de Palestijnen niet helpen, dus ik stuur een bericht in de wereld dat ze eigenlijk geen honger hebben of dat het allemaal slechte mensen zijn, liever dan gewoon eerlijk toe te geven dat ze wel honger hebben, maar dat ik ze niet wil helpen. Ik wil me niet laten vaccineren, dus ik verdedig liever de stelling dat vaccins niet helpen dan toe te geven dat ik een beschamende schrik heb van spuitjes. In plaats van de waarheid te zoeken, kiezen vele mensen voor leugens die passen bij hun buikgevoel en die daarmee hun status in hun groep of in de wereld hooghouden. Deze ‘kromme’ manier van denken komt helaas vaak voor, ook bij academisch gevormden, en dat stemt me soms droevig voor de toekomst van de mensheid, maar we geven de hoop niet op.

Tweehonderd jaar geleden sloegen we Afrikaanse inheemse volkeren met de zweep omdat ze ‘inferieur’ waren en vierhonderd jaar geleden was de slavernij nog algemeen aanvaard. Klokkenluiders werden niet geloofd omdat de economische implicaties te groot waren. Het is niet door de klokkenluiders van toen maar door de industriële revolutie en de mechanisering dat nieuwe waarheden hun intrede mochten doen. In geschiedenis maakt geschiedenis merkten we al op dat het uiterst moeilijk is een ongemakkelijke waarheid onder ogen te zien als je daar zelf veel bij te verliezen hebt.

Afbeelding: Triumph des Todes, Felix Nussbaum (1944) te bezichtigen in het Felix Nussbaum museum te Osnabrück.

Profileringsdrang

In een vorige blog hadden we het al over de polarisering in de berichtgeving en de intellectuele plicht naar waarheid te zoeken. We krijgen dagelijks ophefmakende revelaties in de schoot geworpen die ons moeten doen twijfelen aan dingen die we voor waar aannamen zoals de klimaatverandering door menselijke activiteit, de honger in Gaza of het nut van vaccinaties. Soms gaat het regelrecht over fake news of oorlogspropaganda, soms is het gewoon een erg eenzijdige en zwak onderbouwde analyse die een verborgen economisch doel dient. De personen die ons deze berichten doorsturen hebben meestal geen voorkennis in het domein. Wat zijn dan hun drijfveren om deze ophefmakende revelaties zonder eigen commentaar door te sturen?

Ik zie twee grote drijfveren: de profileringsdrang en de afkeer van ongemakkelijke waarheden met sociaal - economische implicaties. In deze blog heb ik het over de profileringsdrang.

De profileringsdrang is een hedendaagse verschijningsvorm van de hoogmoed. De benedictijnse monnik Anselm Grün omschrijft in zijn boek „Die Macht des Dunklen in unserer Zeit und wie wir ihr entgegentreten“ de profileringsdrang als één van de nieuwe kwalen van de moderne maatschappij. Als iedereen zich gaat profileren, verdrinken we elkaar in ons eigen gebluf.

Wat is er dan zo eervol in het verspreiden van ophefmakende revelaties? De verspreider en de schrijver van de ophefmakende revelatie wekken bij de lezer de schijn op dat zij de wereld nipt van de ondergang zullen redden. Het mainstream gedachtengoed is zo sterk dat wij de waarheid niet meer kunnen zien. “Ze willen ons kapotmaken.” 

Op die manier leiden bijna alle maatschappelijke thema's vandaag de dag tot een polarisering. Links en rechts houden elkaar verantwoordelijk voor de ondergang van het Avondland. Over die nakende ondergang bestaat blijkbaar wél een gezamenlijk onbehaaglijk gevoel. Zijn we misschien decadent geworden? Uiteindelijk leiden bijna alle twistvraagstukken tot een 49-51% verhouding tussen beide overtuigingen.

Het verklaart de nipte stemresultaten van belangrijke maatschappelijke bevragingen zoals Brexit, Trump-Biden, enzoverder. De profileringsdrang wordt het gemakkelijkst bevredigd vanuit het minderheidsstandpunt want daarmee kan je de wereld nog net redden. Heel wat mensen ventileren hun frustraties in de sociale media. Hun grootste frustratie blijft echter verborgen. Het is hun eigen onbeduidendheid in de data-oceaan. Het is het feit dat niemand geïnteresseerd lijkt in hun opinie over dit nieuw of oud maatschappelijk vraagstuk. En dat terwijl de televisie het vraagt aan talloze mensen op het marktplein. Misschien moet dit wel veranderen.

Gematigde nederigheid in de geest van Thomas a Kempis is een goed voorbehoedsmiddel tegen dergelijke frustraties. En goed werk blijft het beste uithangbord voor zelfprofilering op de lange termijn. Maar er blijft niettemin het probleem van de geringe maakbaarheid van de medemens.

Image 1 by György Károly Tóth from Pixabay : hooded crow
Image 2 by Wim Lahaye 2025 : equestrian statue of Kaiser Wilhelm I at Deutsches Eck in Koblenz

Ode aan de ijver

"Zelo zelatus sum pro domino, deo exercituum." "Met ijver heb ik me ingezet voor de Heer, de God van de heerscharen". Elia antwoordt het telkens weer aan God zelf, als die hem tot tweemaal toe vraagt: “Waarom ben je hier, Elia?” Elia zegt het niet uit trots maar vanuit de diepst denkbare wanhoop. Hij is op de vlucht voor de afvallige heersers van Israël die hem willen ombrengen. Het zinnetje prijkt boven de ingang van het klooster van de karmelieten in Heverlee. Dat paste niet alleen wonderwel bij de Karmel spiritualiteit, het moest de leerlingen van het Sint-Albertuscollege wellicht ook tot ijver en offervaardigheid aanzetten.

We associëren ijver inderdaad vooral met werkijver of vlijt maar dat is niet helemaal wat Elia bedoelde. IJver is algemeen een soort brandend vuur voor een hoger doel. Bij Elia is dat eerder geloofs- en verkondigingsijver.

De Britse denker Roger Scruton stelt in zijn boek Against the Tide: “Sacrifice is essential to achieve anything worth pursuing”. Hij denkt daarbij uiteraard op de eerste plaats aan het onderwijs. De verwerving van kennis en vaardigheden vergt een offer van leerling én leerkracht voor een hoger doel. Dat offer bestaat vooral uit ijver en tijd en dus ook uit geduld. 

De ijver staat de laatste tijd onder druk door de toegenomen nood aan zelfzorg. Die zelfzorg zou niet zo hard nodig zijn als we ons leven en dat van onze kinderen wat eenvoudiger zouden houden en minder zouden ingaan op alle mogelijke opportuniteiten. Misschien moeten we vooral ijveren voor vereenvoudiging. Maar de ijver kan als deugd toch wel wat herwaardering gebruiken. Ze past vooral goed in het rijtje van de deugdzaamheden (ijver, integriteit, discipline, wellevendheid, plichtsbesef) die ons onderwijs zou moeten promoten.

Ik verwijs ook naar mijn blogs Voetjes op de Grond en Mozart Assassiné. In mijn Engelstalige blog Ode to Industry wijs ik erop dat de zuivere werkijver eerder een ideaal van onze economische wereld is dan een ideaal dat afkomstig zou zijn uit Bijbelse verhalen.

Foto: Portaal van voormalig karmelietenklooster in Heverlee 2024 ©Wim Lahaye