De afkeer van ongemakkelijke waarheden

Na de profileringsdrang van vorige week, vormt de afkeer van ongemakkelijke waarheden de belangrijkste drijfveer om ‘ophefmakende revelaties’, zeg maar fake news of manifeste onwaarheden de wereld in te sturen. Het meest bekende voorbeeld is de wetenschappelijk aangetoonde klimaatverandering door menselijke activiteit, die nog steeds door klimaatontkenners bestreden wordt.

Klimaatontkenning verloopt volgens een perverse en kromme vorm van contrapositie logica. Als de klimaatverandering waar is (stelling A), dan moeten we met zijn allen onze levensstijl aanpassen (implicatie B). Maar ik wil mijn levensstijl helemaal niet aanpassen. Ik verwerp implicatie B, dus mag stelling A niet waar zijn. “De hele klimaatzooi is bedacht door linkse rakkers.” vervangt de ongemakkelijke waarheid van de klimaatverandering door een gemakkelijke leugen die me toelaat comfortabel te leven.

Deze redeneringen gaan heel ver. Ik wil de Palestijnen niet helpen, dus ik stuur een bericht in de wereld dat ze eigenlijk geen honger hebben of dat het allemaal slechte mensen zijn, liever dan gewoon eerlijk toe te geven dat ze wel honger hebben, maar dat ik ze niet wil helpen. Ik wil me niet laten vaccineren, dus ik verdedig liever de stelling dat vaccins niet helpen dan toe te geven dat ik een beschamende schrik heb van spuitjes. In plaats van de waarheid te zoeken, kiezen vele mensen voor leugens die passen bij hun buikgevoel en die daarmee hun status in hun groep of in de wereld hooghouden. Deze ‘kromme’ manier van denken komt helaas vaak voor, ook bij academisch gevormden, en dat stemt me soms droevig voor de toekomst van de mensheid, maar we geven de hoop niet op.

Tweehonderd jaar geleden sloegen we Afrikaanse inheemse volkeren met de zweep omdat ze ‘inferieur’ waren en vierhonderd jaar geleden was de slavernij nog algemeen aanvaard. Klokkenluiders werden niet geloofd omdat de economische implicaties te groot waren. Het is niet door de klokkenluiders van toen maar door de industriële revolutie en de mechanisering dat nieuwe waarheden hun intrede mochten doen. In geschiedenis maakt geschiedenis merkten we al op dat het uiterst moeilijk is een ongemakkelijke waarheid onder ogen te zien als je daar zelf veel bij te verliezen hebt.

Afbeelding: Triumph des Todes, Felix Nussbaum (1944) te bezichtigen in het Felix Nussbaum museum te Osnabrück.

Profileringsdrang

In een vorige blog hadden we het al over de polarisering in de berichtgeving en de intellectuele plicht naar waarheid te zoeken. We krijgen dagelijks ophefmakende revelaties in de schoot geworpen die ons moeten doen twijfelen aan dingen die we voor waar aannamen zoals de klimaatverandering door menselijke activiteit, de honger in Gaza of het nut van vaccinaties. Soms gaat het regelrecht over fake news of oorlogspropaganda, soms is het gewoon een erg eenzijdige en zwak onderbouwde analyse die een verborgen economisch doel dient. De personen die ons deze berichten doorsturen hebben meestal geen voorkennis in het domein. Wat zijn dan hun drijfveren om deze ophefmakende revelaties zonder eigen commentaar door te sturen?

Ik zie twee grote drijfveren: de profileringsdrang en de afkeer van ongemakkelijke waarheden met sociaal - economische implicaties. In deze blog heb ik het over de profileringsdrang.

De profileringsdrang is een hedendaagse verschijningsvorm van de hoogmoed. De benedictijnse monnik Anselm Grün omschrijft in zijn boek „Die Macht des Dunklen in unserer Zeit und wie wir ihr entgegentreten“ de profileringsdrang als één van de nieuwe kwalen van de moderne maatschappij. Als iedereen zich gaat profileren, verdrinken we elkaar in ons eigen gebluf.

Wat is er dan zo eervol in het verspreiden van ophefmakende revelaties? De verspreider en de schrijver van de ophefmakende revelatie wekken bij de lezer de schijn op dat zij de wereld nipt van de ondergang zullen redden. Het mainstream gedachtengoed is zo sterk dat wij de waarheid niet meer kunnen zien. “Ze willen ons kapotmaken.” 

Op die manier leiden bijna alle maatschappelijke thema's vandaag de dag tot een polarisering. Links en rechts houden elkaar verantwoordelijk voor de ondergang van het Avondland. Over die nakende ondergang bestaat blijkbaar wél een gezamenlijk onbehaaglijk gevoel. Zijn we misschien decadent geworden? Uiteindelijk leiden bijna alle twistvraagstukken tot een 49-51% verhouding tussen beide overtuigingen.

Het verklaart de nipte stemresultaten van belangrijke maatschappelijke bevragingen zoals Brexit, Trump-Biden, enzoverder. De profileringsdrang wordt het gemakkelijkst bevredigd vanuit het minderheidsstandpunt want daarmee kan je de wereld nog net redden. Heel wat mensen ventileren hun frustraties in de sociale media. Hun grootste frustratie blijft echter verborgen. Het is hun eigen onbeduidendheid in de data-oceaan. Het is het feit dat niemand geïnteresseerd lijkt in hun opinie over dit nieuw of oud maatschappelijk vraagstuk. En dat terwijl de televisie het vraagt aan talloze mensen op het marktplein. Misschien moet dit wel veranderen.

Gematigde nederigheid in de geest van Thomas a Kempis is een goed voorbehoedsmiddel tegen dergelijke frustraties. En goed werk blijft het beste uithangbord voor zelfprofilering op de lange termijn. Maar er blijft niettemin het probleem van de geringe maakbaarheid van de medemens.

Image 1 by György Károly Tóth from Pixabay : hooded crow
Image 2 by Wim Lahaye 2025 : equestrian statue of Kaiser Wilhelm I at Deutsches Eck in Koblenz

Ode aan de ijver

"Zelo zelatus sum pro domino, deo exercituum." "Met ijver heb ik me ingezet voor de Heer, de God van de heerscharen". Elia antwoordt het telkens weer aan God zelf, als die hem tot tweemaal toe vraagt: “Waarom ben je hier, Elia?” Elia zegt het niet uit trots maar vanuit de diepst denkbare wanhoop. Hij is op de vlucht voor de afvallige heersers van Israël die hem willen ombrengen. Het zinnetje prijkt boven de ingang van het klooster van de karmelieten in Heverlee. Dat paste niet alleen wonderwel bij de Karmel spiritualiteit, het moest de leerlingen van het Sint-Albertuscollege wellicht ook tot ijver en offervaardigheid aanzetten.

We associëren ijver inderdaad vooral met werkijver of vlijt maar dat is niet helemaal wat Elia bedoelde. IJver is algemeen een soort brandend vuur voor een hoger doel. Bij Elia is dat eerder geloofs- en verkondigingsijver.

De Britse denker Roger Scruton stelt in zijn boek Against the Tide: “Sacrifice is essential to achieve anything worth pursuing”. Hij denkt daarbij uiteraard op de eerste plaats aan het onderwijs. De verwerving van kennis en vaardigheden vergt een offer van leerling én leerkracht voor een hoger doel. Dat offer bestaat vooral uit ijver en tijd en dus ook uit geduld. 

De ijver staat de laatste tijd onder druk door de toegenomen nood aan zelfzorg. Die zelfzorg zou niet zo hard nodig zijn als we ons leven en dat van onze kinderen wat eenvoudiger zouden houden en minder zouden ingaan op alle mogelijke opportuniteiten. Misschien moeten we vooral ijveren voor vereenvoudiging. Maar de ijver kan als deugd toch wel wat herwaardering gebruiken. Ze past vooral goed in het rijtje van de deugdzaamheden (ijver, integriteit, discipline, wellevendheid, plichtsbesef) die ons onderwijs zou moeten promoten.

Ik verwijs ook naar mijn blogs Voetjes op de Grond en Mozart Assassiné. In mijn Engelstalige blog Ode to Industry wijs ik erop dat de zuivere werkijver eerder een ideaal van onze economische wereld is dan een ideaal dat afkomstig zou zijn uit Bijbelse verhalen.

Foto: Portaal van voormalig karmelietenklooster in Heverlee 2024 ©Wim Lahaye

Waar een wil is, is een weg naar waarheid

Niet alleen in de politiek en in de rechtsspraak, maar ook in de pers zijn we getuige van een ongeziene polarisatie. De hongerbelegering van Gaza kwam dagelijks in het nieuws, met daarin vooral aandacht voor de bombardementen, de honger en de ellende van de bevolking van Gaza. Deze berichtgeving trok een parallelle berichtgeving op gang in de sociale media die meende de nadruk te moeten leggen op de verantwoordelijkheid van Hamas. Hamas kon de oorlog beëindigen door zich over te geven en de gijzelaars vrij te laten.

Nu kan dit allemaal geheel of gedeeltelijk waar zijn, en we hebben gelukkig vrije meningsuiting,  maar ik werd vooral getroffen door het cynisme van lieden die beweerden dat het lijden van de bevolking ‘overtrokken’ was en dat de Palestijnen dit lot verdienden. (In deze twee beweringen zit al enige tegenspraak.) De beelden van uitgehongerde kinderen zouden niet uit Gaza maar uit Jemen komen. Andere beelden waren onoprecht want bij de uitgehongerde baby zat vaak een ‘dikke’ moeder die blijkbaar goed voor zichzelf zorgde. ‘Hamas’ plunderde humanitaire konvooien om te beletten dat die ‘de bevolking’ zouden bereiken. (Merkwaardig dat Hamas in het ene bericht wel gelijkgesteld wordt met ‘de bevolking’, in het andere niet, naargelang het bericht daardoor een effect van ontmenselijking krijgt of niet.) Het zou allemaal fake nieuws zijn. De Verenigde Naties zouden ons iets voorliegen. Zo zouden alle West-Europese media tot collectieve hysterie gebracht zijn en dit zou het ons onmogelijk maken een beeld van de werkelijkheid te krijgen.

In zijn artikel “Vrije meningsuiting in tijden van fake news” (Karakter 77) concludeert prof. Antoon Vandevelde dat de rechterlijke macht misschien zal moeten ingrijpen om de kwalijke gevolgen van fake news en AI enigszins te bestrijden. Het is inderdaad ver gekomen. Toch denk ik dat ‘de intellectuelen’ nog niet helemaal verloren zijn als zij door helder denkwerk de nodige antistoffen ontwikkelen. Het is wel een leerproces.

Ik zie misdaad, leugen en lijden aan beide kanten van het front. Dat is normaal, het gaat hier over een hongerbelegering na een terreurdaad, een specifieke vorm van oorlog, en dat brengt oorlogspropaganda. Beide zijden vertellen een eenzijdig verhaal, vol veralgemeningen die vooral als bedoeling hebben de andere zijde te ontmenselijken. Maar ze kunnen volgens mij een intellectueel van goede wil niet verhinderen zich een opinie te vormen. Hij moet wel bereid zijn verschillende bronnen met een open geest te raadplegen gedurende langere tijd. De bestaande bronnen (officiële pers, sociale media) zijn onvolmaakt. De waarachtigheid van één welbepaald incident (bom, schietpartij) is soms moeilijk in te schatten. Maar het bestaande aanbod is volgens mij voldoende om een autonoom denkend persoon met enig menselijk inzicht uiteindelijk tot een genuanceerde globale visie op de situatie te brengen. Daarbij primeren de gebeurtenissen en niet de sympathie (haat) die men voor een partij koestert. Waar een wil is, bestaat een weg naar waarheid en inzicht.

Hoe je dat inzicht eventueel in een politiek handelen vertaalt, is een andere zaak. Daar is overleg voor nodig. Als je in dat overleg tot de conclusie komt dat je onmachtig bent, kan dat ook een eerlijke conclusie zijn. Maar overleg is niet hetzelfde als boze tweets naar elkaar sturen. Het schokt me wel dat academisch gevormde mensen zo gemakkelijk oorlogspropaganda slikken en onbewerkt naar elkaar doorslingeren. Willen deze mensen de waarheid wel zien?

Ik verwijs ook naar mijn blogs Panter in de kelder, History Class Revisited en Wij denken wat u zegt .

Foto: Amman 1988 ©Wim Lahaye

Alexander de Kolenbrander

In deze tijd van moeilijke opdrachten moeten we vaak op zoek naar het allerbeste talent. We moeten dus ‘resourceful’ of serendipiteitsvol zijn met menselijk talent in onze omgeving. Dat houdt in dat we oog moeten hebben voor verborgen talenten. En dat we in die talenten ook moeten blijven geloven. We moeten ook creatief zijn in wat we zelf zouden kunnen betekenen voor de maatschappij.

In de derde eeuw na Christus, zat bisschop ‘Gregorius de Wonderdoener’ met een groot probleem. Zijn collega, de bisschop van Comana in Pontus, Klein-Azië was gestorven. Gregorius vond niet onmiddellijk een goede kandidaat-opvolger. Daarom riep hij de bevoegde bisschoppenvergadering samen voor overleg.

Hij sprak tot de vergadering: “Je moet niet op het uiterlijk letten. Het gaat om de ziel.”. Eén van de aanwezige bisschoppen, lid van de vergadering, merkte schamper op: “In dat geval kunnen we even goed Alexander de Kolenbrander kiezen!” Deze Alexander de Kolenbrander was een zwartgeblakerde arbeider die in de buurt kolen brandde voor de goegemeente, een uiterst nederig werkje.

Gregorius de Wonderdoener geloofde niet in toeval en zag er terecht de hand van God in. Hij riep Alexander de Kolenbrander tot zich om hem te ondervragen. Deze bleek een Grieks filosoof te zijn die zich tot het christendom bekeerd had. Hij was kolenbrander geworden om in verborgenheid en armoede een rijk geestelijk leven te kunnen leiden. Gregorius de Wonderdoener liet hem wassen en het bisschopskleed aantrekken. De bisschoppen-vergadering stelde hem aan tot bisschop van Comana.

Opnieuw een oud verhaal inspirerend voor de nieuwe wereld, Dreamerswhodo.

Bron: Alexander de Kolenbrander

Foto: Kolenbrander van Constantin Meunier, Musée Félicien Rops, Namen 2025©Wim Lahaye

Marta en Maria

Het verhaal van Marta en Maria raakt aan een oervraag in ons mens-zijn. Ter herinnering: Jezus gaat op bezoek bij twee zussen die Marta en Maria heten. Marta is druk in de weer en Maria luistert naar Jezus. Als Marta vraagt dat Jezus Maria aan het werk zou zetten om te helpen bij een goede ontvangst, krijgt Marta te horen dat Maria ‘het beste deel’ gekozen heeft, namelijk het luisteren naar het woord van Jezus.

Het verhaal past goed in de sfeer van gastvrijheid die zo vaak bij Lucas opduikt. Echte gastvrijheid gaat niet alleen over eten en drinken, maar ook over aandacht en interactie.

Maar er is meer. Wie Jezus kent of denkt te kennen, heeft een donkerbruin vermoeden dat Marta ongelijk krijgt omdat zij het is die met de beschuldigende vinger wijst. Het vermoeden is dat Maria eveneens een terechtwijzing zou ontvangen hebben als zij haar beklag over Marta gedaan zou hebben, en dat had best kunnen gebeuren, want Marta schenkt onvoldoende aandacht aan wat Jezus te vertellen heeft.

Is dit weer een ongerijmdheid van het christendom? Het is een permanente spanning in ons mens-zijn. Ora et labora, bid en werk. Contemplatie en actie. Overleggen en werken. Aandacht en zorg. De ene voelt zich al meer geroepen tot actie dan de andere. Maar we moeten zeker in deze tijd van hyperactiviteit voldoende respect opbrengen voor het contemplatieve. De vakantietijd nodigt ons daartoe uit. Maar de bedoeling van dergelijke verhalen is niet zozeer dat we de logica van Jezus doorgronden, als we dat al zouden kunnen, maar eerder dat we zoals Marta en Maria houden van zijn liefdevolle aanwezigheid.

Ik verwijs ook naar mijn blog Ode to Industry, waarin ik al opmerkte dat de Bijbel niet erg aanmoedigend is voor harde werkers, zoals ook Marta heeft mogen ondervinden.

Afbeelding: Ian Christiaen Hansche, Marta en Maria, plafondstukwerk in de refter van de abdij van Park, Heverlee foto van 2021©Wim Lahaye

Panter in de kelder

Deze roman van Amos Oz vertelt het verhaal van ‘Profi’, een joodse intelligente jongen van twaalf die in zijn eigen familieomgeving de stichting van de staat Israël meemaakt (1947).

De jongen is zelf helemaal opgenomen in de oorlogslogica. Hij geniet het voordeel de oorlogsgruwel nog niet echt van nabij meegemaakt te hebben, zodat hij niet bang is zelf initiatieven te nemen die passen in zijn heldhaftige verbeelding. Zelf is hij bereid om alles te doen om zijn land te dienen. Amos Oz is hier ongetwijfeld autobiografisch aan het werk.

In zijn pogingen om goed te doen raakt de jongen bevriend met een Engelse brigadier, Stephen Dunlop. De Engelsen worden op dat moment door zijn volk als vijand beschouwd omdat ze de Arabieren bijstaan. De jongen wordt geplaagd door de vraag of hij nu een verrader is of niet en op een dag schrijft zijn beste vriend "Profi is een verrader" op de façade van zijn huis.

Het interessante van dit verhaal is de vraag: “Kan je je vijand beminnen?”. Zijn vrienden hebben daar de volgende duidelijke mening over: “Van je vijand houden is het allergrootste verraad dat er bestaat”.

Dergelijke romans zijn eigenlijk leerrijker dan honderd reportages omdat ze de bestaande spanningen in detail beschrijven en nuanceren. Dit is een zeer menselijk verhaal dat scherp aantoont hoe meeslepend oorlogslogica kan zijn en hoe onvermogend elke toenadering tot de vijand is in tijden van oorlog.

Amos Oz heeft de belegering van Gaza niet meer meegemaakt. De vraag die hij zich zeker zou gesteld hebben is waar de menselijkheid van de Israëlische en de Palestijnse leiders gebleven is. Maar aangezien de Israëlische leiders nu in de sterke positie staan, gaat onze belangstelling toch vooral uit naar wat van hun menselijkheid overgebleven is.

Ik verwijs naar mijn blog Pray for Peace.