De ongelijke strijd van culturen

Cultuur is een prachtig woord. Maar het gaat alle kanten op als we er een meervoud van maken: culturen. Culturen zijn dan vaak onderwerp van tafelgesprekken: de Westerse cultuur, de Chinese cultuur, de Indische cultuur of de Arabische cultuur, maar ook de Franse of de Vlaamse cultuur. Vaak worden die culturen dan met elkaar vergeleken inzake hun prestaties, hun verfijndheid, hun uitstraling en verdiensten in de wereld. Dat is een heikele onderneming.

Een eerste probleem is dat niet iedereen hetzelfde begrip heeft van de cultuur in het enkelvoud. Voor sommigen gaat het alleen over de zeven kunsten (zoals architectuur, literatuur, muziek,..), maar maken wetenschap en technologie ook niet deel uit van de cultuur? Cultuur is de natuur van de mens; het is wat de mens cultiveert, wat hij opbouwt aan ideeën en vervolgens gestalte geeft. Maar in haar diepste wezen is cultuur niet-materieel – ze speelt zich af in de wereld van de ideeën. Als zodanig horen ook de godsdiensten en de wereldbeschouwingen tot de cultuur, al zullen velen dat ontkennen. (1)

Een tweede probleem is of je culturen voldoende kan onderscheiden. Culturen zijn nooit helemaal geïsoleerd; ze ondergaan wisselwerkingen, en waarschijnlijk steeds meer. Toch kan je nog specifieke eigenheden aan culturen toeschrijven. Dat komt doordat binnen die “cultuur”, de cultuurdragers meer met elkaar samenwerken dan erbuiten. De grotere culturen zijn vaak een lappendeken van kleinere culturen.  Een bijzondere eigenschap van Europa is dat er weliswaar nationale culturen bestaan, maar dat er ook een Europese (nadien Westerse) cultuur bestaat die eigenlijk al tweeduizend jaar lang ideeën uitwisselt (2). Dat was te danken aan de geografie van Europa en aan het communicatie- en handelsnetwerk van de Romeinen, dat de Roomse Kerk bijna naadloos heeft kunnen exploiteren na de vijfde eeuw. Toch bestaat er wel degelijk een eigen ‘Franse’ en een 'Duitse'cultuur.

Maar kan je culturen vergelijken? Een voorsprong in wetenschap en technologie kan je redelijk gemakkelijk meten, en via de economie (3) nemen de kunsten dan gewoonlijk ook een hoge vlucht. Maar wat is dan wel een voorsprong in de 'artes'? Zo heb ik al enkele mensen horen beweren dat de Franse cultuur superieur is tegenover wat zij de “Vlaamse” of Nederlandstalige cultuur noemen. Sommigen hopen daarmee erkend te worden als redder van het vaderland.

Het is wel waar dat een land als Frankrijk met veel inwoners veel boeken kan schrijven gedurende vele eeuwen en de beste daarvan zijn dan inderdaad van een hoge graad van verfijndheid. Maar is het verstandig hier een waarde-oordeel te vellen? Iedere cultuuruiting heeft immers een eigen intrinsiek – heilige waarde. Je kan Vondel niet objectief vergelijken met Molière.

Dat is ook problematisch als we proberen de Westerse cultuur te vergelijken met de Chinese of de Arabische. Je kan weliswaar verwijzen naar de impact van de Westerse cultuur op het wereld-gebeuren maar iedere cultuur heeft een eigen intrinsieke waarde die niet-materieel, zeg maar ‘heilig’ van aard is. Als zodanig is het best geen oordeel te vellen. Onze westerse ‘hegemonie’ is overigens tijdelijk van aard; en alles wijst erop dat we ze kwijtgespeeld hebben aan China.

Maar de wederzijdse kennis en interactie tussen culturen zal toenemen en als zodanig beginnen er zich dan contouren van een wereldcultuur af te tekenen. Sommigen zijn bang van de zogenaamde eenheidsworst maar ik zie niet in hoe dat afbreuk doet aan de bestaande historische culturen. Als je je cultuur graag in stand houdt, moet je daar ook zelf voor zorgen. Maar dat de westerse cultuur in die wereldcultuur nog een rol zal spelen, is vrijwel zeker.

(1)    Godsdienst is cultuur – pleidooi voor relativisme

(2)    Meer daarover in het boek “Guns, Germs and Steel” van Jared Diamond
(3)    De moeilijke verhouding tussen cultuur en economie