De waanzin van het intellect

Dit is een erg belangrijk boek in mijn boekenkast. Ik las het in de jaren '90 en het is me altijd bijgebleven. Het is belangrijk omdat het me deed beseffen dat overtuigingen, redeneringen en zelfs morele waarden toch tijdgebonden en contextueel blijken te zijn. Dat is onthutsend voor al wie meent de waarheid in pacht te hebben.

De auteur Jos Decorte toont aan hoe je in een "waanzinnige" situatie kan terechtkomen als je een ijzersterke logica bouwt op één of meerdere niet- verifieerbare premissen (veronderstellingen) en vaak zijn die premissen ook algemeen aanvaarde waarheden in een bepaalde tijd-context. Hij doet dat aan de hand van twee concrete voorbeelden: één uit een ver verleden: de heksenvervolging en één uit een recenter verleden: de bewapenings-wedloop. (En dit thema wordt nu opnieuw actueel.)

Tusssen de 15de en de 17de eeuw werden duizenden mensen, vooral vrouwen, genadeloos gefolterd en terechtgesteld vanuit een logica die gebouwd was op de niet-verifieerbare maar algemeen aanvaarde waarheid dat er duivels en heksen onder ons leefden en dat die wezens alle mogelijke listen konden gebruiken om onheil te stichten. In de bewapeningswedloop werden miljarden verspild vanuit een logica die gebouwd was op de algemeen aanvaarde veronderstelling dat de tegenpartij onbetrouwbaar was.

Ook het nazisme was gebouwd op zo'n perverse logica, gebaseerd op de niet-verifieerbare "waarheid" dat het Arische ras superieur was. Nu is het beangstigende van al deze voorbeelden niet alleen dat de waarheden zelf veranderlijk zijn. Sterker nog is de vaststelling dat heel wat actoren (inquisiteurs, beulen, ambtenaren) niet eens hoefden te handelen vanuit een doorgedreven haat voor de vijand.

Het volstond doordrongen te zijn van een bepaalde rationaliteit om de noodzaak van het handelen in te zien. Voor vele actoren ging het om onaangename, maar noodzakelijke, zeg maar hygiënische maatregelen om de eigen toekomst veilig te stellen. Dat daar offers voor moesten gebracht worden, behoorde net tot die logica. Met andere woorden, horresco referens, deze mensen waren ervan overtuigd dat zij het goede deden!

Het zou ons tot nadenken moeten stemmen: zijn er niet-verifieerbare waarheden die wij aannemen en van waaruit wij eventueel willen handelen om onze eigen toekomst veilig te stellen? (Ik heb er al enkele vermeld in mijn vorige blogs.)

Nu is het natuurlijk ook goed dat waarheden en normen kunnen veranderen. Vroeger was roken sociaal, nu is het gevaarlijk. De autogordel was vrijheidsberovend, nu is hij levensreddend. Hardrijden met de wagen is bij sommigen nog steeds stoer maar is over enkele jaren waarschijnlijk ouderwets en crimineel. Waarschijnlijk zal er ook een evolutie komen in de ethiek wat betreft gebruik van natuurlijke grondstoffen. Het is zeer waarschijnlijk dat onze achterkleinkinderen ons huidig omgaan met de aarde misdadig zullen vinden, net zoals wij de heksenjacht van onze voorouders objectief misdadig vinden.

Voor mij als blogger - schrijver is dit een grote bezorgdheid. Stel dat ik met grote overtuiging een standpunt inneem dat mijn achterkleinkinderen lachwekkend zullen vinden - het is zeer waarschijnlijk dat dit ooit gebeurt. En zelfs als ze er nooit iets van lezen... de denkbeelden kunnen ook veranderen op korte tijd. Wellicht houden mijn eigen kinderen er over enkele jaren al totaal andere standpunten op na (no further comment :-).

Het kan ons tot bescheidenheid aanzetten ! Hopelijk hebben mijn nazaten voldoende zin voor humor en voldoende inzicht om deze waarheid ook op zichzelf toe te passen.

Ik verwijs naar mijn vroegere blog: "Friedrich Spee von Langenfeld".